लेखक: Amrut Ashok Chitragar

प्रकाशन दिनांक: 24.08.2025

शेवटचा अपडेट: 24.08.2025

🌐 Change Language: English मराठी (Marathi) ಕನ್ನಡ (Kannada)

🏭 कारखान्यातील रजेचे वेतन – कामगारांनी जाणून घ्यायला हवेतले लपलेले फायदे

मजूर अनेकदा पेड लीव्ह (PL) हक्क दुर्लक्षित करतात. त्याचा तोटा म्हणजे हजारो रुपयांचा पगार + ग्रॅच्युइटी गमावण्याची शक्यता.

📌 कृपया नोंद: हा लेख फक्त शैक्षणिक उद्देशासाठी लिहिला आहे. प्रत्येक कामगाराने Factories Act आणि संबंधित नियम, लाभ समजून घेणे महत्त्वाचे आहे.

👉 हा लेख नियोक्त्यांच्या विरोधात नाही. आपला पगार, आपले घर, आपले दैनंदिन जीवन हे सर्व नियोक्त्यांमुळेच चालते. म्हणून नियोक्त्यांचा आदर करणे हे आपले कर्तव्य आहे.

⚠️ या लेखाच्या आधारे कोणताही घाईचा किंवा उतावळा निर्णय घेऊ नये. हे केवळ ज्ञान वाढवण्यासाठी आहे.

🌸 "अन्नदाता सुखी भव" 🌸
चला, आपण ज्ञान मिळवण्यापासून सुरुवात करूया ✨

🔹 हे का महत्त्वाचे आहे?

बहुतेक कारखान्यातील कामगारांना रजा आणि वेतनाबाबत कायदा काय सांगतो हे नीट माहिती नसते. त्यांना असे वाटते:

• “HR टीम पाहते आहे, मला काय काळजी करायची?”
• “सणासुदीच्या वेळी थोडे पैसे मिळाले की झाले.”
• “कायदे खूप कठीण आहेत, वाचायला वेळ नाही.”

खरी गोष्ट अशी आहे 👉 कंपनीने दिलेल्यावरच अवलंबून राहिल्यास तुमच्या मेहनतीची खरी किंमत तुमच्या हातातून निसटू शकते.

कारण Factories Act फक्त पगारापुरते मर्यादित नाही ते शांतपणे तुम्हाला पेड लीव्ह, विश्रांतीचे दिवस, कॅरी फॉरवर्ड लाभ, आणि ग्रॅच्युइटीमध्ये अतिरिक्त मूल्य देते. पण बहुतेक मजुरांना हे समजतच नाही. व्यवस्थापनही “जुनी पद्धत” पुढे चालवत राहते, त्यामुळे लाभ निम्म्यावरच थांबतात.

म्हणून आता थोडे खोलवर पाहूया 👇

• “Leave with Wages” म्हणजे काय?
• ते प्रत्यक्षात कसे काम करायला हवे?
• खऱ्या आयुष्यात कारखान्यांमध्ये काय घडते?
• आणि सर्वात महत्त्वाचे ते तुमच्या ग्रॅच्युइटी आणि दीर्घकालीन पैशावर कसा परिणाम करते?

🔹 Leave with Wages म्हणजे काय?

कारखान्यात काम करणाऱ्या प्रत्येक कामगाराला फक्त पगारच नाही तर पेड रजा घेण्याचा हक्क असतो. यालाच कायद्यात “Privilege Leave (PL)” किंवा “Earned Leave (EL)” असे म्हटले जाते.

• 👉 प्रत्येक 20 दिवसांच्या कामानंतर, 1 दिवस पेड लीव्ह मिळते.
• 👉 सरासरी, एका वर्षाला सुमारे 14 दिवस रजा मिळते.

🔹 Leave Wagesची वैशिष्ट्ये

1. पात्रता: वर्षाला किमान 240 दिवस काम केलेले असावे.
2. दर: प्रत्येक 20 दिवसांच्या कामावर 1 दिवस पेड लीव्ह.
3. कॅरी फॉरवर्ड: जास्तीत जास्त 30 दिवस साठवता येतात.
4. एन्कॅशमेंट: 30 दिवसांपेक्षा जास्त रजा किंवा सेवा संपल्यावर ती रक्कम रोखीने मिळते.
5. पेमेंट नियम: खाली स्पष्ट केले आहे.

🔹 Leave Wages देण्याचा नियम (कायद्यानुसार उदाहरण)

कायदा काय सांगतो? (Factories Act, 1948 – Sec. 79)

Leave with Wages चे पेमेंट Average Daily Wages वर आधारित केले पाहिजे. हे कॅलेंडर दिवसांवर नाही तर मागील 3 महिन्यांच्या सरासरी कामाच्या दिवसांवर (working days) आधारित असते.

1) रजा 4 दिवस किंवा कमी असेल तर

• त्याचे वेतन पुढील पगार सायकलमध्ये (महिना अखेरीस) देता येते.
• 👉 उदाहरण: 15–16 जूनला 2 दिवस PL घेतली. तर जून महिन्याच्या पगारातच (30 जून) या 2 दिवसांचे वेतन समाविष्ट असते.

2) रजा 4 दिवसांपेक्षा जास्त असेल तर

• रजा सुरू होण्यापूर्वी किमान 1 दिवस आधी पैसे द्यावे लागतात.
• 👉 उदाहरण: मासिक पगार = ₹30,000. सप्टेंबरमध्ये कामाचे दिवस = 26 असे धरू.
• Average Daily Wages: ₹30,000 ÷ 26 = ₹1,153.85 ≈ ₹1,154.
• 7 दिवस PL (10–16 सप्टेंबर) → 7 × 1,154 = ₹8,078.
• ही ₹8,078 रक्कम 9 सप्टेंबर पर्यंत आगाऊ द्यावी.
• महिना अखेरीस उरलेल्या हजेरी दिवसांचे वेतन मोजले जाईल. उदा: 19 दिवस × ₹1,154 = ₹21,923.
• एकूण मासिक पगार = ₹8,078 (आगाऊ) + ₹21,923 (हजेरीवर आधारित) = ₹30,001 (rounding).

⚖️ कायदेशीर संदर्भ: Factories Act, 1948 – Section 79 नुसार, “Leave Wages” = मागील तीन महिन्यांचा पगार / त्या काळातील कामाचे दिवस = Average Daily Wages.

🔹 कर्मचारी PL (Privilege Leave) घेताना पाळायच्या नियमावली

• आगाऊ नोटीस: 4 दिवसांपेक्षा जास्त रजा हवी असल्यास किमान 15 दिवस आधी अर्ज करावा.
• हप्ते: एका वर्षात कमाल 3 हप्त्यांमध्ये PL वापरता येते.
• किमान रजा: साधारणतः एकावेळी किमान 5 दिवस (कंपनीच्या धोरणानुसार बदलू शकते).
• पुरावा: रजेचा अर्ज लेखी स्वरूपात किंवा सही केलेल्या रजिस्टरमध्ये सादर करावा.

👉 असे केल्यास कर्मचारी आणि व्यवस्थापन दोघेही सुरक्षित राहतात.

🔹 प्रत्यक्ष उदाहरण – बेलगावचा रमेश

• मासिक पगार: ₹30,000 (≈ ₹1,000 प्रति दिवस)
• वार्षिक कामाचे दिवस: अंदाजे 280 दिवस
• दरवर्षी मिळणारे PL: 14 दिवस

वर्षनिहाय तपशील:

📊 वार्षिक Leave Record – रमेश (Belgaum)

Year	Earned Leave (EL)	Used	Carry Forward	Encashment	Extra Benefit
2024	14	4	10	–	–
2025	14	5	19	–	–
2026	14	3	30 (मर्यादा पूर्ण झाली)	–	–
2027	14	2	30	12	₹12,000 अतिरिक्त

📌 नोंद: वरील हिशोब फक्त उदाहरणासाठी आहे. प्रत्यक्ष Leave record प्रत्येक कामगाराच्या कामाच्या दिवसांनुसार व कंपनीच्या नियमांनुसार ठरतो.

⚠️ इशारा: Leave (PL) ला Attendance Register मध्ये “Absent” म्हणून नोंदवले तर, ते Service Record कमकुवत करते आणि Gratuity Eligibility देखील गमावली जाऊ शकते.

👉 यातून हे स्पष्ट होते: एक कर्मचारी जास्तीत जास्त 30 दिवसांचे PL बँक करून ठेवू शकतो. त्यापेक्षा जास्त झाले तर ते आपोआप रोख स्वरूपात (encashment) मिळते.

🔹 कायदा काय सांगतो? प्रत्यक्ष जीवनात काय घडते?

आयाम (Aspect)	कायद्यानुसार (What Law Says)	प्रत्यक्षात (In Reality)	कामगारांवर परिणाम (Impact)
PL वापर	रजा घेतली तरी पगार मिळायला हवा	कधीकधी खरी PL देण्याऐवजी Attendance Register मध्ये Absent लिहितात	PL (P) ऐवजी Absent मार्क झाल्याने Service Days रेकॉर्ड कमकुवत होते
Carry Forward	कमाल 30 दिवस साठवून ठेवण्याचा हक्क	प्रत्येक वर्षी बळजबरीने Encashment करतात	लवचिकता (Flexibility) कमी होते → Leave bank तयार करता येत नाही
पेमेंट वेळ	4 दिवसांपेक्षा जास्त Leave घेतल्यास → आगाऊ पैसे द्यावे	एकूण रक्कम फक्त महिना अखेरीस दिली जाते	Leave काळात पैशांची कमतरता → Emergency वेळी अडचण
Attendance Record	PL = Paid Leave (Absent नाही)	जास्तीत जास्त वेळा “Absent” म्हणून मार्क करतात	Service Record कमकुवत → Gratuity eligibility देखील गमावली जाऊ शकते

🔹 कर्नाटकातील इतर रजा आणि सुविधा

• राष्ट्रीय + सणांच्या रजा: किमान 8 दिवस (4 राष्ट्रीय + 4 सण).
• साप्ताहिक निश्चित विश्रांती: प्रत्येक 7 दिवसांनी 1 दिवस (साधारणपणे रविवार).
• ओव्हरटाईम: दिवसाला 9 तास/आठवड्याला 48 तासांपेक्षा जास्त काम केल्यास दुप्पट वेतन.
• कॅज्युअल/सिक लीव्ह: Factories Act अंतर्गत बंधनकारक नाही; काही कंपन्या धोरणानुसार देतात.
• PF & ESI: पात्रता आणि संस्थेच्या कक्षेनुसार लागू.

📑 डमी वेतन/रजा रजिस्टर – PL विरुद्ध Absent

✅ Register A – योग्य पद्धत (PL समाविष्ट केल्यास)

Register A – PL समाविष्ट केल्यास (Gratuity Eligible)

Year	Worked Days	PL Days	Total Days (Service)
2023	230	10	240
2024	232	12	244
2025	228	14	242
2026	229	11	240
2027	231	9	240
Result (4yr+240 days)	✅ Gratuity मिळेल ≈ ₹86,500

❌ Register B – Encash केल्यास (Absent म्हणून नोंद)

Register B – PL Absent/Encash केल्यास (Gratuity Not Eligible)

Year	Worked Days	Marked	Total Days (Service)
2023	230	10 Absent	230
2024	232	12 Absent	232
2025	228	14 Absent	228
2026	229	11 Absent	229
2027	231	9 Absent	231
Result (4yr+240 days)	❌ Gratuity मिळणार नाही = ₹0

⚠️ वरील तक्ते फक्त उदाहरणासाठी आहेत. Gratuity चा हिशोब पूर्ण सेवा कालावधी (४ वर्षे + २४० दिवस किंवा ५ वर्षे) यावर केला जातो.

👉 जर PL चुकीने Absent म्हणून नोंदवले गेले, तर कामगाराला अजून काही दिवस काम करावे लागतील किंवा कायदेशीर लढाई करून ते PL म्हणून मोजले जाईल याची खात्री करावी लागेल.

📌 Key Caption: PL नोंद योग्यरीत्या झाली तरच ४ वर्षे + २४० दिवस पूर्ण होऊन Gratuity मिळते.

📌 Court Reference: Several High Courts (like Madras HC in Mettur Beardsell Ltd. vs. Regional Labour Commissioner) have held that completing 4 years + 240 days is equal to 5 years of service under the Payment of Gratuity Act, 1972.

👉 Paid Leave (PL/EL) is part of “continuous service.” If wrongly marked as Absent, employees may lose gratuity rights unless corrected legally.

📌 सारांश:

• जुनी पद्धत: दरवर्षी Encash: काही कारखाने न वापरलेली PL दरवर्षी रोख स्वरूपात देतात. हे कायद्यानुसार योग्य नाही. या पद्धतीत कामगारांना थोडी वार्षिक रक्कम मिळते, पण सलग सेवा दिवस कमी होतात म्हणून Gratuity पात्रता कमी पडू शकते.
• योग्य कायदेशीर पद्धत: Leave with Wages नोंदवणे: PL दिवस “Leave with Wages” म्हणून नोंदवले तर ते सेवेत धरले जातात व 240 दिवसाचा नियम पूर्ण होतो. त्यामुळे कामगारांना वार्षिक विश्रांती सोबत दीर्घकालीन Gratuity चा लाभही मिळतो.

👉 खरा लाभ तेव्हाच मिळतो जेव्हा PL ची नोंद योग्य प्रकारे केली जाते.

🛠️ कामगारांसाठी कृती आराखडा

1. सर्व पगार पावत्या आणि PL encashment पावत्या सुरक्षित ठेवा.
2. रजा नेहमी लेखी अर्ज देऊनच मागा.
3. तुमचा PL बॅलन्स तपासत राहा. कमाल 30 दिवस साठवता येतात.
4. सेवेचा राजीनामा देताना सर्व PL encashment घ्या आणि ते Gratuity हिशोबात समाविष्ट आहे याची खात्री करा.
5. नियम पाळले जात नसल्यास कर्नाटक लेबर ऑफिस शी संपर्क साधा.

❓ सामान्य प्रश्न (FAQ) : Leave Wages बद्दल

📌 लेख संपण्यापूर्वी, Leave Wages विषयी अधिक समजण्यासाठी तुमच्या उपयोगी पडतील असे काही सामान्य प्रश्न खाली दिले आहेत:

Q1. Leave Wages म्हणजे काय?

A1. Leave Wages म्हणजे कामगाराने काम केलेल्या दिवसांच्या आधारावर मिळणारी पेड रजा. म्हणजेच, रजा घेतली तरी पगार मिळतो.

Q2. Leave Wages कसे मोजतात?

A2. Factories Act नुसार: प्रत्येक 20 दिवसांच्या कामावर 1 दिवस पेड लीव्ह. उदा: 240 दिवस काम केल्यास ≈ 12–14 PL मिळतात.

Q3. Leave Wages टक्केवारी किती?

A3. साधारणपणे मासिक पगार / कामाचे दिवस = दिवसाचा पगार. प्रत्येक 20 दिवसांना 1 दिवस leave wages. म्हणजे अंदाजे 5% हक्क.

Q4. Leave Wages encashment म्हणजे काय?

A4. वापरात न आलेली PL जर 30 दिवसांच्या मर्यादेपेक्षा जास्त असेल तर कंपनीने ती रक्कम रोख स्वरूपात द्यावी. परंतु दरवर्षी जबरदस्तीने encash करणे कायदेशीर नाही.

Q5. Leave Wages चा Gratuity वर काय परिणाम होतो?

A5. PL “Leave with Wages” म्हणून नोंदवली तर ती सेवा दिवसांमध्ये धरली जाते. त्यामुळे 240 दिवसांचा नियम पूर्ण होतो आणि Gratuity पात्रता मिळते. Absent म्हणून नोंद केल्यास लाभ मिळत नाही.

Q6. Leave Wages सर्वांवर लागू होतात का?

A6. हो, Factories Act अंतर्गत काम करणाऱ्या कामगारांवर लागू होतात. मात्र Casual/ Sick Leave वेगळ्या नियमांखाली येतात.

Q7. Contract labour साठी काय नियम आहेत?

A7. कंत्राटी कामगारांनाही कामाच्या दिवसांच्या आधारावर पेड रजा हक्क असतो. अंमलबजावणी कंपनी आणि कंत्राटदारांच्या धोरणांवर अवलंबून बदलू शकते.

Q8. Leave Wages ची मर्यादा किती?

A8. Carry forward ची कमाल मर्यादा 30 दिवस. त्यापेक्षा जास्त असल्यास एन्कॅश करणे आवश्यक.

Q9. कर्नाटकातील नियम कसे आहेत?

A9. राष्ट्रीय + सणांच्या रजा (8 दिवस), साप्ताहिक विश्रांती (1 दिवस) आणि Factories Act मधील Leave Wages चे नियम लागू आहेत.

Q10. Leave Wages चा अर्थ Hindi/Tamil मध्ये?

A10. Hindi: वेतन सहित अवकाश (Paid Leave). Tamil: ஊதியத்துடன் கூடிய விடுப்பு.

💡 अधिक स्पष्टतेसाठी, अधिकृत Factories Act किंवा कर्नाटक Labour Office शी संपर्क साधणे योग्य ठरेल.

📞 कर्नाटक लेबर विभागाचे संपर्क तपशील

Last Verified: 23.08.2025
Source: Karnataka Labour Department – Head Office

▶️ संपर्क यादी दाखवा / लपवा

कर्नाटक लेबर डिपार्टमेंट – मुख्य कार्यालय संपर्क

Sl.No	नाव	पदनाम	E-mail	कार्यालय क्रमांक	पत्ता
1	Sri H.N. Gopalakrishna, I.A.S	Labour Commissioner	labour.commissioner42@gmail.com	080-29753078	Karmika Bhavan, Dairy Circle, Bannerghatta Road, Bangalore - 29
2	Sri Srinivas K	Director, Dept. of Factories, Boilers & Safety Institute	directorfbish@gmail.com	080-29753051	Karmika Bhavan, Dairy Circle, Bannerghatta Road, Bangalore - 29
3	Dr. Varadaraju	Director, Employee State Insurance Scheme Medical Services	dir-esi@karnataka.gov.in	080-23324216	S. Nijalingappa Road, II Block, Rajajinagar, Bangalore - 560010

ℹ️ कामगारांसाठी महत्वाची सूचना

⚠️ कोणतीही तक्रार/गोंधळ असल्यास लेबर ऑफिसला लेखी अर्ज द्या. सर्व पगार पावत्या, रजा अर्ज/परवानगी, एन्कॅश पावत्या यांच्या प्रती तुमच्याकडे ठेवा. त्यामुळे तुमचे हक्क कायदेशीररीत्या सुरक्षित राहतील.

✅ अंतिम सारांश:

Leave with Wages म्हणजे फक्त बोनस नाही. यात: रजा + पगार + ग्रॅच्युइटी क्रेडिट समाविष्ट आहे.

प्रत्येक कामगाराचा हा हक्क आहे. पण दरवर्षी जबरदस्तीने encash करणे आणि चुकीच्या नोंदींमुळे अर्धा फायदा गमावला जातो.

👉 पुरावे ठेवा, आपले हक्क जाणून घ्या आणि PL शहाणपणाने वापरा. असे केल्यास तुमच्या मेहनतीची खरी किंमत मिळेल.